BİLİM KAVRAMI VE SAVAŞLARI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER (6)

Khun ve Bilimsel Devrimlerin Yapısı

Anılan nedenlerden, modern bilimin masaya yatırıldığı, özellikle feministlerin, anti-bilimci akımların, din adamlarının, postmodernistlerin ve pozitivizmi eleştirmeyi odağa alan kimi felsefecilerin yeni bir bilim imgesi ortaya koymaya yöneldiklerini söylemek olasıdır.

Klasik bilim görüşü olan mantıksal pozitivizm ve eleştirel akılcılık, 1920-1960 arasının egemen anlayışı idi. Bunlara göre bilimsel bilgi en yüksek bilgi idi ve zaman içinde değişmeyen bir rasyonaliteye dayanıyordu. 1950’li yıllarda pozitif bilim anlayışı krize girdi. Bu noktada; Khun’a değinmeden geçmenin doğru olmadığına inanıyorum.

Kopernik astronomiye, Einstein fiziğe ne kadar katkı sağladıysa Thomas Samuel Kuhn’un da bilim kavramlarına  en az aynı ölçüde katkı sağladığını söylemek pek yanlış olmaz.

İşin ilginç yanı ise, bu bilim dalları ile uzaktan yakından ilgilenenler bile Kopernik veya Einstein hakkında ve onların bilime katkıları ile ilgili bir bilgiye sahip olmalarına rağmen, fen bilimcilerin çok azı  Thomas Kuhn ve onun savunduğu fikirler hakkında bilgi sahibidir. Ancak, çoğu sosyal bilimci  (felsefeci, sosyolog) ve postmodernist aslen bir fizikçi olan Kuhn’un fikirlerini birçok çalışmalarında temel olarak almıştır.

Khun, 1950’li yıllarda Harvard Üniversitesi teorik fizik kürsüsündeyken kaleme aldığı, “Bilimsel Devrimlerin Yapısı” adlı kitapla paradigma kavramı ilk kez dağarcığımıza katılmış oldu.  Khun, bilim adamları tarafından kabul görmüş inançların bütününe veya problemin nasıl anlaşılması gerektiği konusunda üzerinde hem fikir oldukları geleneğe “paradigma” adını vermiştir. Kopernik astronomisinin, Newton dinamiğinin veya dalga optiğinin şimdi olmasa da, zamanında kabul görmüş gelenekler olduğunu ve bunların her birinin bir paradigma olduğunu ifade ediyordu.

Khun bilimin istikrarsız olduğunu ve zaman içinde kazanılmış bilgilerin toplamı olmadığını iddia eder. Bilimin “akılcı olarak seçilmiş, deneysel çerçevelere dayanan ileri ve yavaş yavaş artan bir bilgi birikimidir” şeklinde özetlenebilecek geleneksel tanımı ret ediyor, bilimin kendi içine kapalı bir inanç sistemi olduğun iddia ediyordu. Örnek olarak, Batlamyus astronomisinde “Güneş dünya etrafında döner” şeklindeki paradigmanın bugünkü kabullenişlere ters düşmesine rağmen, yüzyıllar boyunca bilim adamlarınca savunulduğunu ortaya koyuyordu.

Kuhn; bilimsel istikrarın zaman zaman gerçekleşen bilimsel devrimlerle bozulduğunu öngörüyor ve bilimsel devrimlerin yapısını şu şekilde özetliyor: “Bilimsel teoriler, doğa olaylarını açıklayabildiği sürece bilime ‘normal bilim’ denir. Doğa olaylarını açıklayan teorilerin bütünü bilim adamlarının sahip olduğu paradigmaları şekillendirir. Normal bilim sürecinde bilimsel istikrar sürerken, bilim adamlarını araştırma sonuçları öyle bir noktaya getirebilir ki araştırma bulguları sahip oldukları paradigmalarla çelişir.

Başlangıçta paradigmaları tehdit eden bu bulgular kabul edilmek istenmez ve görmezlikten gelinir. Bu aşamaya ‘kriz durumu’ denir. Ancak araştırma safhaları ilerledikçe ve çeşitliliği arttıkça elde edilen bulguların kabul görmekte olan paradigma ile olan çelişkisi artar ve bilimin inatçılığı kırılmak zorunda kalır.

Bu kriz durumunu aşmak için bilim adamları eski paradigmalarını yeni bir paradigma ile değiştirmek zorunda kalırlar. Bilimsel istikrar ve süreklilik böylece bozulmuş olur. Periyodik olarak bilimsel devrimler bu aşamalarla sürüp gider. Bir zamanlar bilimsel devrim olan yeni paradigma artık normal bilim haline gelmiştir. Bir sonraki yeni bir bilimsel devrime kadar bilim, istikrarını ve sürekliliğini korur.

Çalışması başlangıçta bilim adamlarının tepkisini çeken Kuhn bir taraftan, bilimi ve bilim adamı kavramlarını radikal olarak yeniden tanımlamış ve eleştirmiş olmasına rağmen, diğer yandan bilimin kamuya dönük olumlu imajının korunması taraftarı idi. Bilimin kendi iç sorunları ne olursa olsun, toplum, bilimi iyi ve doğru olarak algılamayı sürdürmeliydi; aksi hâlde toplumun bilime olan inancını kaybetmesi uygarlığın sonunu hazırlayabilirdi. Ancak, Kuhn’un çalışmasını fırsat bilen bilim eleştirmenleri bilim savaşlarında bunu inanılmaz bir silah olarak kullanabileceklerini fark ettiler ve o kadar ileriye gittiler ki sonunda Kuhn, bilimin toplum üzerindeki imajının zedelendiğini düşünerek “Ben Kuhncu Değilim!” açıklamasını yapmak zorunda kaldı.

Not:

1.Bir sonraki bölüm “Bilim Savaşlarının Belirginleşmesi ve Gündelik Hayatta Bilim”

2.Literatür listesi yazı dizisinin sonunda verilecektir.